Bitki Çaylarının Hayatımızdaki Yeri

Bitkiler, tarihin birçok döneminde farklı amaçlarla kullanılmış ve bugüne kadar ulaşmıştır. Gıda, ilaç, kozmetik alanlarında sıklıkla kullanılagelmiştir. Deneme yanılma yoluyla, tarih boyunca hangi bitkinin hangi amaç için kullanılacağı öğrenilmiş, zehirli olanlar ile şifa verici (tıbbi) olanlar ayırt edilmiştir. 

Son yıllarda da fonksiyonel gıdalar yükselişe geçmektedir. Nutrasötik içecekler de fonksiyonel gıdalar içerisine girmektedir. Nutrasötik içecekler, kısa tabiriyle tıbbi ve şifa verici etkisi olan içecekler olarak tanımlanabilmektedir. Bu takdirde bitki çayları da nutrasötik içecekler arasında yer almaktadır.  Bitki çayları özellikle bağışıklık sistemini güçlendirmeleri yönüyle günlük diyette büyük önem taşımaktadır. Bu çayların sağlık üzerine etkileri, içeriklerinde bulunan A, C ve E vitaminleri ile fenolik bileşiklerin antioksidan özellikleriyle ilişkilendirilmektedir. Bitki çaylarının bileşiminde bulunan antioksidan içeriği sayesinde akut ve kronik hastalıkların gelişme riskinin azalmasına yardımcı olabileceği bildirilmektedir. Bitki çaylarının antioksidan seviyeleriyle ilgili yapılan bir çalışmaya göre; en yüksek antioksidan seviyesi melisa ve yeşilçayda gözlemlenmiştir. Diğer çaylarda ise büyükten küçüğe doğru; ıhlamur, adaçayı, beyaz çay, ekinezya, siyah çay, papatya ve zencefil şeklinde sıralanmıştır.

Çay, özellikle Anadolu sofralarında her öğün kendine yer bulabilen popüler bir içecektir. Uzun sohbetlerde, ailecek veya dostlarla yapılan buluşmalarda genellikle baş konuk olmaktadır. Sıkça tercih edilen çayın birçok çeşidi bulunmaktadır. Genel adıyla bitki çayları olarak anılmakta ve birçok faydası bulunmaktadır. Kimi zaman sakinleşmek, kimi zaman bağışıklığımızı yükseltmek ve daha fazlası için tüketilen bitki çayları, gün geçtikçe daha da önem kazanmaktadır. 

Bitki Çaylarının Hazırlanma Şekli

Bitki çayları hazırlanırken, taze veya kurutulmuş meyveler, yapraklar, çiçekler, kökler, saplar ve bazen de tohumlar kullanılabilmektedir. Farklı demleme yöntemleri kullanılarak bitki çayları elde edilebilmektedir. Bu yöntemler kısaca şöyledir

• * İnfüzyon yöntemi, bitkisel maddelerin üzerine kaynamış su dökülüp 5-15 dakika kadar demlenmesi beklenerek hazırlanabilmektedir.
• * Dekoksiyon yöntemi, bitkisel maddelerin üzerine soğuk su dökülerek 15-30 dakika kaynamaya bırakılmasıyla yapılabilmektedir.
• * Maserasyon yönteminde ise, bitkisel maddeler oda sıcaklığında 30 dakika bekletilerek kullanıma hazır hale getirilebilmektedir. 

Bitki çayları hazırlamanın birçok çeşidinin olması, geleneklere ve tıbbi amaçlara bağlı olarak değişim göstermesi ile ilgilidir.

Bitki Çayları ve Sağlık

Bitki çaylarının sağlık üzerinde çeşitli etkileri bulunmaktadır. Bağışıklığı güçlendirmek, sindirimi kolaylaştırmak, psikolojik açıdan rahatlatmak olumlu etkileri arasında bulunmaktadır. Bitki çeşitleri farklı amaçlara hizmet edebilmektedir. Güzel tat ve aromalarının yanı sıra iyileştirici etkilerinden dolayı tüketiminde artış meydana gelmektedir. Günümüzde bu amaçla kullanılan bitki sayısı oldukça fazladır. Ülkemizde bu anlamda en çok aşağıdaki bitkilerden elde edilen çaylar tüketilmektedir:

• * Adaçayı
• * Ahududu
• * Anason
• * Biberiye
• * Dağ çayı
• * Ekinezya
• * Elma
• * Fesleğen
• * Ihlamur
• * Isırgan
• * Kekik
• * Kuşburnu
• * Melisa
• * Nane
• * Papatya
• * Rezene
• * Sinameki 
• * Tarhun

Bitkisel çayların sağlığa olumlu etkileri olduğu bilinmektedir. Bu etkileri sıralarsak;

• * Antiaging etki:  (Yaşlanma etkilerini giderme özelliği)
• * Antiaterojenik etki: (Kan damarlarını temizleme özelliği)
• * Antienflamatuar etki: (Enflamasyon giderme özelliği)
• * Antikanserojen Etki: (Kanser oluşumunu engelleme ve kanserli hücreleri öldürme özelliği)
• * Antimikrobiyal Etki: (Zararlı mikroorganizmaların gelişimini engelleme özelliği)
• * Antioksidan Etki: (Serbest oksijen radikallerini temizleme ve hücre koruma özelliği)
• * Kalp Koruyucu Etki

Yapılmış olan çalışmalarda, bitki çaylarının antioksidan etkilerinin yüksek olduğu tespit edilmiş ve bunun bitkilerdeki yüksek fenolik maddelerden kaynaklandığı saptanmıştır. 

Bu tip fonksiyonel özellikleri olan bitkisel çaylar, aşağıdaki problemleri giderme amaçlı olarak kullanılabilmektedir;

• * Psikosomatik hastalıklar
• * Soğuk algınlığı
• * Gastrointestinal hastalıklar
• * Üriner sistem hastalıkları
• * Diyare
• * Kabızlık
• * Menstrual şikayetler 
• * Fiziksel ve mental yorgunluk hâlleri 
• * Tat ve koku düzeltici (ağız suyu veya gargara olarak lokal kullanım)

Bazı Hastalıkların Tedavisinde Kullanılan Tıbbi Bitkiler

• * Böbrek hastalıkları: Altınotu (ölmez çiçek), at kuyruğu, ayrık otu
• * Hazımsızlık: Anason, dereotu, havlıcan, kakule, kimyon, papatya, rezene, yenibahar, zencefil
• * Mide bulantısı ve ağrıları: Eğir kökü, nane, zencefil.
• * Soğuk algınlığı, üşütme ve öksürük: Ardıç, ebegümeci, ekinezya, ıhlamur, karanfil, meyan kökü, nane, okaliptus, papatya, zencefil.
• * Stres, depresyon ve endişe: Anason, kantaron, lavanta, melisa, papatya, rezene, şerbetçi otu
• * Unutkanlık ve hafıza zayıflığı: Adaçayı, biberiye, kakule, yeşil çay, zencefil
• * Uyku bozukluğu: Anason, çuha çiçeği, kediotu, melisa, papatya, rezene, şerbetçi otu
• * Yorgunluk: Adaçayı, biberiye, meyan kökü, kakule, kekik, kuşburnu, zencefil
• * Yüksek Kolesterol: Biberiye, kekik, kuşburnu, üzüm çekirdeği, yeşil çay, zencefil
• * Yüksek şeker: Kudret narı, mahlep, tarçın, mersin
• * Zayıflama Çayı: Biberiye, kiraz sapı, mısır püskülü, rezene, sinameki, zencefil, zerdeçal, yeşilçay

Bitki Çaylarının Anne Sütüne Katkısı

Anne sütü, zamanında doğan bebeğin normal gelişimine yetecek besin öğelerinin tümünü karşılayan ve ilk 6 ay tek başına yeterli olan en temel besindir. Sütünün yetmediğini düşünen ve bebeklerini emzirmek isteyen anneler sütlerini artırmak için çeşitli yöntemlere başvurmakta, geleneksel olarak bazı besinlerin tüketimine önem vermekte ve yaygın olarak da bitkisel çayları kullanmaktadırlar. Genellikle anneler; rezene, ıhlamur, anason, galaktagog bitki karışımı çayı, ayva yaprağı gibi bitkisel çayların sütü arttırdığını belirtmişlerdir. Sütü arttıran şifalı bitkiler; çemen otu, keçi sedef otu, boğa dikeni, anason, fesleğen, rezene tohumu gibi bitkiler ve lokuma benzer şekerleme gibi tatlılardır. Maltlı içecekler bazı ülkelerde yaygın kullanılmaktadır. Alkol, anne sütü üretimini azaltabilir, maltlı içeceklerin ise etkin galaktogog olduğu belirtilmekle birlikte bunu destekleyecek kanıtların olmadığı belirtilmektedir. Anne sütü arttırıcı çayların, anne sütünün miktarını arttırdığına dair birçok çalışma yapılmasına rağmen çayların anne sütü içeriğine etkisi konusunda araştırmaların oldukça yetersiz olduğu bildirilmiştir.

Uzm. Dyt. Zübeyde SEMİZ